طراحی مسجد جامع یزد

طراح و معماری مسجد جامع یزد

قدمتی بیش از نهصد سال

بدون تردید مسجد جامع کبیر یزد یکی از شاهکارهای بدیع معماری مساجد ایران به شمار می آید که تزئینات زیبا و منحصر به فرد آن جلوه ای ستودنی به آن داده است. این مسجد در ضلع غربی‌ خیابان‌ امام خمینی، انتهای ‌خیابان مسجد جامع، محله دروازه شاهی‌ واقع است.

بانی اولیه بنا در قرن پنجم هجری «امیرعلاءالدوله کالنجار» اولین امیر کاکویی بوده است در این زمان اغلب توسعه شهر یزد به طرف شمال شرق بوده است. از آبادانی‌هایی که آل کاکویه در یزد ایجاد کردند، نمی‌توان به راحتی گذشت، از جمله ایجاد قنات‌های متعدد، مساجد، مدارس و کتابخانه‌ها.آخرین فرد از سلسله آل کاکویه یعنی امیر فرامرز در سال ۵۳۶ از دنیا رفت،

اما بنای‌ کنونی مسجد مربوط به دوران حکومت “آل مظفر” در قرن هشتم و نهم هـ. ق است. “سید رکن الدین” پس از احداث بقعه، میدان، آب انبار و ساعت به تعمیر و احیاناً تجدید بنای این مسجد همت گماشت و دیگرانی در  بعد از او به ساخت احیا و مرمت مسجد پرداختند که در ذیل میآید.

عده ای عقیده دارند ‌که در دوران پیش ‌از اسلام در این‌ مکان‌ آتشکده‌ای بر پا بوده ‌که تا دوران بعد از اسلام نیز دوام داشته،اما دلایل‌کافی برای‌این مدعا در دست‌نیست. اما آنچه‌ مسلم و‌مکتوب است، آن است که در قرن پنجم هجری‌ «امیرعلاءالدوله کالنجار»‌ اولین امیر‌کاکویی پس از ورود به یزد به ‌تعمیر و نوسازی مسجدی به نام مسجد جمعه شهرستان می‌پردازد که در قرون قبلی برپا بوده و قبله آن سه درجه نسبت به قبله اصلی به سمت شرق انحراف داشته است. همسرش ارسلان خاتون مناری در کنار مسجد اولیه بنا می کنند که تا قرن نهم برپا بود.

فرزند ایشان «علاءالدوله گرشاسب» (۵۱۳ ـ ۴۸۸ هجری) مسجد دیگری با طرح تک ایوانی گنبد در جوار مسجد عتیق و در سمت غربی آن بنیان نهاد. وی پایاب قنات زارچ که هم اکنون نیز در صحن فعلی واقع است احداث می کند و جماعت خانه ای در ضلع غربی بنا می افزاید که در سال ۱۲۴۰ شبستان شازده بر روی آن ساخته می شود. در سال ۵۳۶ هجری قمری به بعد نیز دختران فرامرز بن امیرعلی بن فرامرز شبستان و مقبره ای برای خود به مسجد اضافه می کنند.

پایه های مسجد جامع نو در سال های ۷۲۴ یا ۷۲۸ هجری قمری در پشت قبله مسجد جامع قدیم توسط «سیدرکن الدین محمد‌بن قوام الدین بن نظام حسینی یزدی قاضی» گذارده شده است.

در سال ۷۳۲ هجری قمری «مولانا عفیف الدین» مناره ای بر سر گنبد مقصوره قدیم احداث می نماید و سید شمس الدین فرزند سیدرکن الدین وقفیات جدیدی بر موقوفات آن می افزاید و در سال ۷۷۷ هجری قمری در زمان حکومت شاه یحیی درگاه جدیدی از مسجد جامع قدیم به مسجد نو باز می کنند که همان کریاس ضلع شرقی است.

در دوران تیموری در سده نهم نیز تغییرات و الحاقات بسیاری در مسجد صورت می گیرد. در سال ۸۰۹ هجری قمری “خواجه جلال الدین خوارزمی” پایابی در مسجد ساخته و گنبدخانه را تماماً کاشی کاری می کند. در سال ۸۱۹ شاه نظام کرمانی دست به ساخت و ساز جدید می زند وی کاشی کاری مسجد را تمام کرده و کتیبه ای به خط بهاالدین هزار اسپ (سوره فتح) بر صحن مسجد ثبت می کند که از آن کتیبه تنها بخشی در دو طرف ایوان باقی مانده است. وی همچنین کتابه درگاه مسجد به القاب شاهرخ تراشیده و بر دست راست صفه جماعت خانه و گنبدی می سازد.

در سال ۸۳۶ هجری به فرمان ستی فاطمه همسر امیر چقماق شاهی مسجد را با سنگ مرمر فرش کرده و دو ستون در طرفین ایوان می تراشندو منبر کاشیکاری شده، جای منبر چوبی قدیمی را گرفت.

در سال ۸۶۱ هجری قمری خواجه معین الدین میبدی به مرمت جماعت خانه شاه نظام که در حال انهدام و ویرانی بوده می پردازند. در سال ۸۶۲ اقدامات ساختمانی عمده ای در زمان امیر نظام الدین حاجی قنبر جهانشاهی در مجموعه قدیمی مسجد رخ می دهد و چهره مسجد را کاملاً دگرگون می سازد وی همچنین القاب پادشاه زمان میرزا جهانشاه قره قویونلو به خط مولانا شمس الدین محمد شاه حکیم به کاشی تراشیده و در سردر مسجد نصب می نماید. در زمان سلطنت شاه طهماسب صفوی شخصی به نام «آقا جلال الدین محمد» مشهور به مهتر جمال، حاکم وقت یزد دو منار بر سردر رفیع مسجد می افزاید. یکی از دو مناره سر در اصلی، دارای دو مسیر حرکت مستقل است. در زیر صحن مسجد پایاب یا سردابه ای وجود دارد که با آجر و کاشی مزین شده است. در اضلاع شمالی و غربی مسجد، دو راه ورودی جهت پایاب تعبیه شده است.

در دوره افشاریه هیچ گونه خبری از اقدامات ساختمانی از مسجد جامع یزد در دست نیست. اما در دوره زندیه کتیبه ای به تاریخ ۱۱۷۲ هجری قمری در کریاس ضلع شرقی مسجد نصب است که بر آن وقفنامه ای بر مسجد جامع قدیم نقش بسته است.

در دوره قاجاریه تخریب و نوسازی وسیعی در مجموعه مسجد جامع رخ می دهد که دگرگونی و تغییر چهره آن را به ارمغان می آورد. این اقدامات در زمان فرمانروایی شاه محمد ولی میرزا در یزد و در زمان سلطنت فتحعلی شاه قاجار رخ می دهد و عملیات ساختمانی وی از سال ۱۲۳۶ آغاز شده است و در سال ۱۲۴۰ به پایان می رسد.

وی اقدام به تخریب بخش های قدیم مسجد نموده و صحن بزرگ فعلی مسجد با رواق های اطراف آن را اضافه می کند. همچنین شبستان بزرگی در ضلع غربی مسجد بر روی ساخت و سازهای کاکویان احداث کرده و انحراف قبله آن را تصحیح می کند که در حال حاضر به شبستان شازده اشتهار دارد.  بعد از این اقدامات موقوفات قدیمی مسجد از بین رفته و بدین ترتیب به علت عدم وجود ضمانت مالی در مدت زمان طولانی و نزدیک به یک قرن مسجد روی به تخریب نهاده تا در سال ۱۳۴۹ هیأت حامیان مسجد جامع کبیر یزد، تحت نظارت مرحوم حاج سید علی وزیری و به یاری محمد تقی مصطفوی (باستان شناس) تشکیل و به احیای مسجد پرداختند. به هر تقدیر علی رغم نو سازی مسجد که منجر به احیای این بنای بزرگ تاریخی شد. توسط هیآت حامیان، تصمیم بر تخریب ‌بقایای بناهای اولیه گرفته شده و در مکان آن شبستان جدیدی در ضلع شرقی صحن ساخته شد.

محراب این مسجد از سنگ مرمر یکپارچه است. ( گفته می شود که: خاکی که از آن برای ساخت محراب مسجد جامع یزد از آن استفاده شده تماماً تربت امام حسین(ع) است که در زمان ساخت مسجد از کربلا به یزد آورده میشد و در ساخت محراب مسجد از آن استفاده میکردند.)

علی جندقی در مقاله ای با عنوان ” جامع یزد ” که در سال ۱۳۲۷ و در مجله یغما به چاپ رسیده ،به شرح حال مسجد و همچنین گزارش کوتاهی از مرمت مسجد پرداخته است ، در قسمتی از این مقاله که مسجد را قبل از مرمت توصیف کرده ، نوشته است:

” … کاشی مناره ها و قسمت هایی از گنبد و ایوان، شکسته و ریخته، آجرفرش بام ها، خرد شده، سقف و ستون، شکاف برداشته، سنگ های مرمر پیشگاه، به وضعی نامنظم و نامطلوب درآمده، و کتیبه بزرگ دور گنبد و ایوان، در شرف ریختن بود. این وضع رقت بار، هر بیننده صاحب دلی را متاثر می ساخت و بسی جای دریغ و افسوس بود که این بنای عظیم، که به همت مردانی چند، استوار شده و در طول قرون گذشته، یادگار پرافتخار مسلمین و نمودار احساسات مذهبی بوده، خراب و ویران گردد … “

با وجود این مقاله و همچنین با مقایسه عکسهای قدیم و جدید ، میتوان به اراده پولادین مردی پی برد که با همت خود ، مسجد جامع یزد را از وضع نابسامان و در حال تخریب نجات داد .

حجه الاسلام حاج سید علی محمد وزیری با تأسیس هیئت حامیان مسجد جامع یزد ، توانست گام بزرگی در مرمت و احیاء مسجد بردارد ، بطوریکه تنها با مقایسه ظاهری در عکسها ، میتوان به همت وی  جهت مرمت مسجد پی برد .

این مسجد بزرگ، در وسط شهر قدیم و داخل حصار، واقع شده است. کلیه مساحت آن، اعم از قسمت هایی که زیربنا است و جز آنها، ۹۸۰۰ متر مربع، و مساحت قسمت های مزین به کاشی، شامل کتیبه ها و غیره، در حدود ۵۰۰ متر مربع می باشد. طول مسجد، ۱۰۴ متر و عرض آن، ۹۹ متر است. مسجد جمعه یزد دارای هفت مدخل با در ورود است، که به راه ها و کوچه های متعدد، ارتباط دارد.

بانی اولیه مسجد، «علاء الدوله کالنجار» -از دودمان آل بویه- بوده است که در زمان «ملک شاه سلجوقی»، در یزد، امارت داشته است. وی، مردی مذهبی و باعقیده بوده است. او در سال ۵۰۴ هجری قمری (۴۸۹ ه.ش.) به یزد آمده و در سال ۵۲۷ ه.ق. (۵۱۲ ه.ش.) در این شهر، وفات یافته است. آثار تاریخی او، فعلاً، ویران است.